BORBA ZA UGROŽENA PRAVA CRNOGORSKE DIJASPORE ILI SIGURNE GLASOVE POLITIČKIH PARTIJA U CRNOJ GORI ?
DVOJNO DRŽAVLJANSTVO - UPOREDNA PRAKSA IZ ZEMALJA PRIJEMA CRNOGORSKE DIJASPORE
Do početka 90-ih godina prošlog vijeka dvojno državljanstvo bilo je krajnje rijetko. Raniji stav većine država, koji se reflektovao i u njihovom zakonodavstvu, bio je da treba izbjegavati slučajeve dvostrukog državljanstva i da pojedinac ne može steći državljanstvo jedne države ako se prije toga nije odrekao svog ranijeg državljanstva, odnosno zatražio otpust iz ranijeg državljanstva.
Dvojno državljanstvo nije dozvoljavalo najveći broj država, jer se smatralo prijetnjom državnoj suverenosti i izvorom suprotstavljenih obaveza i pripadanja. Takve stavove je primjenjivala i SFRJ , čijim raspadom je došlo do formiranja novih država iz kojih su zabilježene velike migracije prema Evropskim zemljama i šire prema USA, Kanadi i Australiji, što je doprinijelo da se ranija shvatanja o obaveznom ekskluzivitetu državljanstva, postepeno zamijene idejom o relativnoj prihvatljivosti dvojne državne pripadnosti kako u zemljama imigracija (zemlje prijema –useljenja ) , tako i zemljama emigracija (zemlje iseljenja).
Globalni rast neoliberalizma i razaranje socijalnih država sa velikim uticajem međunarodnih migracija na politike građanstva stvarao je razlike među nacionalnim politikama u odnosu na useljenike i “dijasporu” .
U “staroj” Evropi reforme politike građanstva, usmjerene na povlašćeni tretman etničkih srodnika u inostranstvu , nastaju u kontekstu migracija i odvijaju se duž važnijih reformi koje olakšavaju pristup državljanstvu etnokulturno stranim useljenicima. Kontekst u kojemu su se ta pitanja pojavila u “novoj” Evropi sasvim je drugačiji. U tim zemljama oblikovanje politika građanstva nakon pada komunističkih režima je više povezano s raspadanjem multinacionalnih federacija i stvaranjem novih država, pa je pitanje građanstva vezano sa pitanjima državne suverenosti, istorijsko spornih granica i transgraničnih etničkih manjina. Neke države oblikovale su politike građanstva kojima je omogućeno dvojno državljanstvo za transgranične etničke srodnike te su u svoje građanstvo uključile državljane -građane susjednih država bez prebivališta na njezinoj teritoriji.
Svi ti društveni procesi u vrijeme globalizacije uticali su na sagledavanje bitnih razlika između “iseljeničkog” , “useljeničkog” i “trans-graničnog “ dvojnog državljanstva , pa praksa pokazuje da vlade lijevog centra favoriziraju povećanje državljanskih prava useljenika pod nazivom “deetnizacija građanstva”, dok vlade desnog centra teže ka proširenje veza države s njezinim iseljenicima preko “reetnizacije građanstva”.
U nacionalnom zakonodavstvu mnogih država u toku poslednje decenije izvršene su promjene koje omogućavaju lakše sticanje ili zadržavanje dvojnog državljanstva. Svoje zakone o državljanstvu mijenjale su : Belgija (2000), Danska (1999), Finska (2003), Francuska (1999), Grčka( 2000), Holandija (2000), Island (1998), Meksiko (1998), Moldavija (2000), Njemačka (1999), Norveška (1999), Portugal , Švajcarska (2000), Švedska (2001), Ujedinjeno Kraljevstvo (2002).
Sa jedne strane, u mnogim imigranicionim - useljeničkim državama ublažen je ili potpuno ukinut zahtjev da lice koje stiče državljanstvo naturalizacijom mora prethodno dobiti otpust iz svog prethodnog državljanstva ili ga se odreći. Imigracione zemlje imaju razloga za ublažavanje zakonskih ograničenja koja se odnose na sticanje domaćeg državljanstva. Time one postižu bolju integraciju useljenika, od kojih mnogi ne žele sasvim da prekinu vezu sa prethodnom državom, mada rado prihvataju državljanstvo nove države. Među države koje ne predviđaju gubitak sopstvenog državljanstva u slučaju dobrovoljnog sticanja novog, spadaju Kanada, Francuska, Grčka, Irska, Meksiko, Moldavija, Poljska, Portugalija, Švedska, Švajcarska, Turska, Ujedinjeno Kraljevstvo. U SAD postoji obaveza odricanja od ranijeg državljanstva prilikom prijema u američko, ovaj propis se u praksi ne sprovodi strogo.
Dvojno državljanstvo tumači se kao prevazilaženje ograničenja nacionalne države i odlučujući korak prema postnacionalnom svijetu višestrukih identiteta i povezanosti. 115 država svijeta u
nekom obliku dopušta dvojno državljanstvo. U glavnim useljeničkim zemljama zapadne Europe dvojno državljanstvo se prihvaća kao način integracije useljenika, način zaštite njihovih interesa i zaštite njihovih prava. Od 28 država članica EU Austrija, Češka, Estonija, Latvija, Litvanija , Holandija, Njemačka, Poljska) službeno ne dopušta dvojno državljanstvo, a I među njima postoje znatne razlike. U Danskoj je dvostruko državljanstvo dozvoljeno od 2014, a u Finskoj još od 2003. Jedino se u Norveškoj ono odobrava samo u izuzetnim slučajevima, što ukazuje da su veće razlike među državama koje dopuštaju dvojno državljanstvo , jer ga neke dopuštaju svima pod istim uslovima , a druge povlašćuju određene kategorije, dok drugima otežavaju pristup državljanstvu.
Tako se USELJENIČKO DVOJNO DRŽAVLJANSTVO povezuje s tradicionalnim useljeničkim zemljama SAD-om, Australijom i Kanadom, a u Evropi su takve zemlje Francuska , Velika Britanija, Švedska, Belgija, Luksemburg, Irska i Finska,jer pripadaju građanskom tipu u kojemu se državljanstvo stiče po načelu ius soli ( pravo rođenjem ) , a razlikuju se po političko-kulturnoj tradiciji i ideološko-političkom temelju politike građanstva .
ISELJENIČKO DVOJNO DRŽAVLJANSTVO se pojavljuje u tradicionalnim državama iseljeništva jer dvojno državljanstvo dopuštaju većini stanovništva , obilježavajući ga raznovrsnošću institucionalno-normativnih oblika koji zavise od shvatanja nacije i intenzitetu borbi političkih snaga oko načela i institucionalnih rješenja . To su države koje dvojno državljanstvo dozvoljavaju po po načelu ius sanguinis ( porijeklo roditelja-krvna veza ) , a za
naturalizaciju predviđaju veliki broj godina boravka. Po načelu ius sanguinis ( porijeklo roditelja) dvojno državljanstvo dozvoljavaju Italija, Grčka Portugalija, Španija, Kipar, Slovačka, Slovenija, Malta .
Grčka je poseban slučaj u Evropskoj uniji jer nije išla uobičajenim liberalizirajućim smjerom. Ostala je neosjetljiva na spoljni i unutrašnji pritisak u tom smjeru (čak i za optužbe za rasizam) jer je izbjegavala ratifikovati sve međunarodne sporazume koji bi mogli liberalizovati njezinu politiku o sticanju državljanstva . Još je značajnije što u Grčkoj taj smjer nije bio povezan s jačanjem krajnje desnice ili neke antiimigracijske stranke, nego se zasniva na podršci
svih grčkih snaga i stranaka.
U Italiji su razlike velike jer glavne stranke oblikuju svoju politiku građanstva duž ideološko-političkih rascjepa slično državama useljeničkog državljanstva. Italijanski se model zato izdvaja u poseban “mediteranski tip” kao posljedica ukorijenjenosti etničkog shvaćanja nacije koje u dijelu desnice ima jak integralno nacionalistički smjer, iako je na ljevici prisutno liberalnije gledanje.
Španija načelno dopušta dvostruko državljanstvo doseljenicima iz Portugalije, Andore, Filipina, Ekvatorijalne Gvineje i latinoameričkih zemalja sa kojima je sklopila odgovarajuće ugovore. Doseljenici iz drugih zemalja moraju da se odreknu svog prvobitnog državljanstva ako hoće špansko. Ali, Špancima je dozvoljeno da imaju dva državljanstva, ukoliko vlastima u roku od tri godine potvrde da žele da zadrže španski pasoš.
TRANSGRANIČNO DVOJNO DRŽAVLJANSTVO je oblikovano istorijskim mijenjanjem granica , a ne seljenja preko granica, a za cilj ima funkciju širenja nacionalne zajednice preko državnih granica. Dio je procesa “reetnizacije građanstva” koji je zahvatio Evropu početkom 90-ih godina XX vijeka , ali je više bila instrument revizionističke politike, nego uspostavljanja većih veza s dijasporom. Na načelu” ius sanguinis”(porijekloroditelja - krvne veze ) transgranično dvojno državljanstvo dozvoljavaju Mađarska , Rumunija, Hrvatska, Češka , BIH, Srbija, Makedonija, Albanija, Bugarska.
STROGO KONTROLISANO DRŽAVLJANSTVO Iran je jedna od zemalja koja ne "pušta" svoje građane, čak i ako oni zaista žele da odu. Građanski zakonik Irana predviđa da je iransko državljanstvo gotovo nemoguće napustiti. U isto vrijeme, ono se stiče praktično neizbježno po načelu "ius singuinus" -svako čiji je otac državljanin te zemlje takođe dobija iransko državljanstvo.Iran nije jedina zemlja koja odbija da da svojim građanima da otpust iz državljanstva. To je slučaj u još četrdesetak zemalja, između kojih su Argentina, Avganistan, Eritreja, Nigerija, Monako i Andora …U Kini je dvojno državljanstvo zabranjeno zakonom.
Ukrajina ne priznaje dvostruko državljanstvo. Prema njenim zakonima, stranci koji dobiju ukrajinsko državljanstvo moraju da se u roku od dve godine odreknu starog državljanstva.
Poljska u načelu ne dozvoljava dva državljanstva, ali se posjedovanje drugog pasoša toleriše.
Pregled uporednog prava i konvencijskih rješenja pokazuje da države prijema crnogorske dijaspore ne samo da imaju različit odnos prema dvojnom državljanstvu, nego i da taj odnos proizlazi iz različitih i teško uskladivih nacionalnih kulturno-ideoloških tradicija na kojima izrastaju suprotstavljeni modeli politika građanstva u kojima dvojno državljanstvo i građanstvo ima različite funkcije , pa se nameće logično pitanje zbog čega je dvojno državljanstvo u Crnoj Gori “začarani krug” iz kojeg se (ne) naslućuje ko se bori za ugrožena prava crnogorske dijaspore, a ko se bori za “sigurne glasove” iz dijaspore .
Vera Kirović
Predsjednica Asocijacije dijaspore
Uprava za Dijasporu Crne Gore